Τώρα που έχει σβήσει η συζήτηση για την Barbie, λέω να μιλήσουμε για την Ομορφιά. Ήμουν στο σινεμά και έβλεπα την ταινία, και τη στιγμή που λέει η Μάργκο στην ηλικιωμένη κυριούλα με θαυμασμό «γιου αρ μπιούτιφουλ», ακούστηκαν εκατό φωνίτσες κοριτσακίων γύρω μου στην αίθουσα να ουρλιάζουν εν χορώ «όχι, δεν είναι». Η αλήθεια είναι ότι το να λέμε «όλες οι γυναίκες είναι όμορφες», και να θεωρούμε ότι αυτό είναι πράξη φεμινιστική, δεν έχει κανένα νόημα και ήταν κάπως γελοίο από την αρχή.
Βέβαια, τα πρότυπα ομορφιάς δεν είναι τόσο φυσικά ή παγκόσμια όσο νομίζουμε. Σε μεγάλο βαθμό, κατασκευάζονται και επιβάλλονται από διάφορες σκοτεινές δυνάμεις, όπως η λευκή υπεροχή και η αποικιοκρατία, ο καπιταλισμός, ο ταξισμός και η πατριαρχία. Χαρακτηριστικά που σχετίζονται με τη λευκότητα (ή, πρόσφατα, τη φυλετική ασάφεια), τον πλούτο, τη νεότητα, το να είναι κανείς πλούσιος ή αδύνατος, την υγεία και την ετεροκανονικότητα, παρουσιάζονται συνήθως ως ο κανόνας ή το ιδανικό, ενώ άλλα χαρακτηριστικά που αποκλίνουν από αυτά περιθωριοποιούνται ή στιγματίζονται. Πώς επηρεάζουν αυτές οι δυνάμεις τα πρότυπα ομορφιάς; Θα σου πω:
Η λευκή υπεροχή και η αποικιοκρατία έχουν δημιουργήσει μια ιεράρχηση απόχρωσης επιδερμίδας, όπου το ανοιχτόχρωμο δέρμα θεωρείται πιο όμορφο, επιθυμητό και πολύτιμο από το πιο σκούρο δέρμα. Αυτό είναι αποτέλεσμα της ιστορικής καταπίεσης και των διακρίσεων των έγχρωμων ανθρώπων από λευκούς αποικιστές, οι οποίοι συνέδεσαν τη λευκότητα με την αγνότητα, τον πολιτισμό και τη δύναμη, ενώ την υψηλή μελανίνη με την ακαθαρσία, την αγριότητα και την κατωτερότητα. Αυτή η ιεράρχηση έχει οδηγήσει στην ευρεία πρακτική της λεύκανσης της επιδερμίδας, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε εγκαύματα και μόνιμες ουλές, εκτός από το να βλάπτει την ψυχική υγεία.
Τα δυτικά λευκά πρότυπα έχουν επιβάλει έναν στενό και άκαμπτο ορισμό της ομορφιάς, όπου ορισμένα χαρακτηριστικά που σχετίζονται με τη λευκότητα, όπως ίσια μαλλιά, λεπτή μύτη, μικρά χείλη (παλιότερα) και λεπτό σώμα, θεωρούνται πιο ελκυστικά από χαρακτηριστικά που σχετίζονται με άλλες φυλές, όπως π.χ. σγουρά μαλλιά, φαρδιά μύτη, γεμάτα χείλη (παλιότερα) και σώμα με έντονες καμπύλες. Αυτό είναι αποτέλεσμα της πολιτιστικής διαγραφής και αφομοίωσης των έγχρωμων ανθρώπων από λευκούς αποικιστές, οι οποίοι επέβαλαν τα δικά τους πρότυπα ομορφιάς στους αποικισμένους πληθυσμούς και απαξίωσαν τους γηγενείς πολιτισμούς και την αισθητική τους. Αυτός ο περιοριστικός ορισμός της ομορφιάς οδηγεί άπειρα άτομα σε χειρουργικές επεμβάσεις, άλλωστε δεν υπάρχει σχεδόν καμία γυναίκα στο Χόλιγουντ που δεν έχει πειράξει τη μύτη της, και σχεδόν καμία «γυναίκα καριέρας» που δεν ισιώνει τα μαλλιά της.
[Σκέφτεσαι τα γεμάτα χείλη και τις έντονες καμπύλες και λες μήπως έχουμε απελευθερωθεί απ’ όλο αυτό; Το αντίθετο. Το ότι το κυρίαρχο πρότυπο λευκής υπεροχής οικειοποιείται χαρακτηριστικά που συναντώνται αποκλειστικά πάνω σε μη-λευκά σώματα, άρα ο συνδυασμός δεν μπορεί ποτέ να συμβεί στη φύση από μόνος του, μας πάει κατευθείαν στον ταξισμό, που θα συναντήσουμε σε λίγο].
Η πατριαρχία ενισχύει ένα δυαδικό πρότυπο ομορφιάς (διμορφισμός φύλου και ετεροκανονικότητα), όπου ορισμένα χαρακτηριστικά θεωρούνται θηλυκά ή αρσενικά και τους αποδίδονται διαφορετικές αξίες και έννοιες. Τα θηλυκά χαρακτηριστικά όπως η απαλότητα, η καμπυλότητα, η ευθραυστότητα, η λεπτότητα και η γλυκύτητα, θεωρούνται συχνά κατώτερα, αδύναμα ή παθητικά, αλλά για τις γυναίκες είναι απαραίτητα και επιθυμητά, ενώ τα αρσενικά χαρακτηριστικά όπως η σκληρότητα, η γωνιότητα (οκ, δεν υπάρχει η λέξη αλλά κατάλαβες), η δύναμη ή η επιθετικότητα, θεωρούνται συχνά ανώτερα και ισχυρά, και είναι οι μόνες ασφαλείς επιλογές για τους άνδρες. Όσο πιο αρρενωποί οι άντρες και όσο πιο θηλυκές οι γυναίκες, τόσο καλύτερα. Αυτό το δυαδικό μοντέλο περιορίζει την έκφραση και την ποικιλομορφία (σε ταυτότητες και προτιμήσεις) των ανθρώπων και δημιουργεί πίεση και στίγμα για όσους δεν εντάσσονται στις κανονιστικές κατηγορίες.
Η πατριαρχία δημιουργεί επίσης δύο μέτρα και δύο σταθμά στα πρότυπα ομορφιάς, σύμφωνα με τα οποία οι γυναίκες αναμένεται να συμμορφώνονται με ένα υψηλότερο και αυστηρότερο επίπεδο ελκυστικότητας από τους άνδρες, και κρίνονται πιο σκληρά για την εμφάνισή τους. Οι γυναίκες αναμένεται επίσης να επενδύσουν περισσότερο χρόνο, χρήματα και ενέργεια στην περιποίηση της εμφάνισής τους, συχνά σε βάρος της υγείας, της ευημερίας και της αυτονομίας τους. Οι άνδρες, από την άλλη πλευρά, εκτιμώνται περισσότερο για τις δεξιότητες, τα επιτεύγματα και την προσωπικότητά τους παρά για την εμφάνισή τους.
Η πατριαρχία διαιωνίζει μια κουλτούρα αντικειμενοποίησης και σεξουαλικοποίησης του γυναικείου σώματος, όπου η αξία των γυναικών περιορίζεται στην εμφάνισή τους και όπου αντιμετωπίζονται ως εμπορεύματα (ή κούκλες και μπιμπελό) για την ευχαρίστηση ή την κατανάλωση των ανδρών. Τα σώματα των γυναικών υπόκεινται επίσης σε συνεχή ρύθμιση και έλεγχο από τους άνδρες και την κοινωνία, όπως μέσω βάρους, χτενίσματος, ενδυματολογικών κωδίκων, μακιγιάζ ή αισθητικών επεμβάσεων. Αυτή η κουλτούρα αντικειμενοποίησης και σεξουαλικοποίησης έχει αρνητικές συνέπειες στην αυτοεκτίμηση, στην εικόνα του σώματος, στην ψυχική υγεία και στην ασφάλεια των γυναικών.
Ο ταξισμός είναι στενά συνδεδεμένος με την ομορφιά, γιατί οι πλούσιοι είναι που θέτουν τα πρότυπα και ανεβάζουν συνέχεια τον πήχη για να αποκλείσουν ανθρώπους που δεν θα μπορέσουν ποτέ να αντέξουν οικονομικά το προνομιακό λάιφστάιλ. Τότε που οι εργάτες δούλευαν στα χωράφια και ήταν όλη μέρα στον ήλιο, το να είσαι χλωμός θεωρούνταν must. Μετά τη βιομηχανική επανάσταση, όπου οι εργάτες ήταν κλεισμένοι σε εργοστάσια και δεν έβλεπαν ποτέ τον ήλιο, το μαύρισμα έγινε της μόδας επειδή οι πλούσιοι είχαν τη δυνατότητα να πάνε διακοπές σε ηλιόλουστα θέρετρα και να κάνουν όλη μέρα ηλιοθεραπεία.
Κάποτε αρκούσε μια νέα κρέμα ή ένα νέο κραγιόν, τώρα απαιτείται ρουτίνα φροντίδας με 25 προϊόντα κάθε βράδυ, μια δερματολογική θεραπεία κάθε εβδομάδα και μια πρωτοποριακή χειρουργική επέμβαση κάθε μήνα. Αν διαβάσεις ανάμεσα στις (ανύπαρκτες) γραμμές, η αισθητική του «clean beauty» και του «5 minute face» προϋποθέτουν έναν τελειοποιημένο λευκό καμβά, ένα πρόσωπο που είναι πραγματικά σαν να έχει περάσει από φίλτρο face-tune, αλλοιωμένο και «διορθωμένο» ώστε να μην είναι ρεαλιστικό για τη μάζα. Άσπιλες επιδερμίδες, μικροσκοπικές μύτες, τεντωμένα «foxy eyes» και υπεργεμισμένα χείλη, όλα μια νέα κανονικότητα, που πλέον είναι το αναμενόμενο. Το μακιγιάζ σε αυτούς τους κύκλους φαίνεται σχεδόν χυδαίο, γιατί αν είσαι αρκετά πλούσια, δεν θα έπρεπε να το χρειάζεσαι.
Ο καπιταλισμός δημιουργεί την αγορά για προϊόντα και υπηρεσίες ομορφιάς, η οποία με τη σειρά της δημιουργεί τη ζήτηση και την προσφορά για όλα αυτά. Η βιομηχανία ομορφιάς είναι μια από τις πιο κερδοφόρες και ισχυρότερες βιομηχανίες στον κόσμο, με εκτιμώμενη αξία πάνω από 579 δισεκατομμύρια δολάρια το 2023.
Η βιομηχανία ομορφιάς δημιουργεί τεχνητές ανάγκες και επιθυμίες για προϊόντα και υπηρεσίες που υπόσχονται να βελτιώσουν την εμφάνιση και την κοινωνική θέση μιας γυναίκας, καθώς και να λειτουργήσουν ως φροντίδα υγείας, αυτοφροντίδα, έως και επίκληση στα θεία. Τα διαφημιστικά μηνύματα είναι από υπερβολικά ως γελοία ως βλαπτικά και επικίνδυνα, και φτάνουν να παρουσιάζουν το κυνήγι της νεότητας και της ομορφιάς ως ηθική επιταγή, χρησιμοποιώντας στρατηγικές για να χειραγωγήσουν αντιλήψεις, δημιουργώντας έναν φαύλο κύκλο κατανάλωσης και ανικανοποίητου. Γιατί κανένα προϊόν και καμιά θεραπεία δεν θα θεραπεύσουν ποτέ τη δυναμική της συστημικής καταπίεσης.
Η βιομηχανία ομορφιάς δημιουργεί κι αυτή μη ρεαλιστικά και ανθυγιεινά πρότυπα που είναι αδύνατο να επιτευχθούν ή να διατηρηθούν, και που αλλάζουν συνεχώς με την πάροδο του χρόνου, για να κρατούν τις γυναίκες σε κατάσταση αισθημάτων ανεπάρκειας και ανασφάλειας, ώστε να μην ησυχάζουν και να επιδιώκουν να αγοράσουν περισσότερα προϊόντα και υπηρεσίες.
Έχουμε καταλάβει λοιπόν ότι τα πρότυπα ομορφιάς έχουν ψυχολογικές και πνευματικές επιπτώσεις, ιδιαίτερα στις γυναίκες και στις περιθωριοποιημένες ομάδες. Συχνά προκαλούν άγχος, κατάθλιψη, δυσμορφικές διαταραχές, διατροφικές διαταραχές, αυτοτιμωρία, χαμηλή αυτοεκτίμηση και εσωτερικευμένη καταπίεση. Αποσυνδέουν τους ανθρώπους από τον πραγματικό τους εαυτό, το σώμα τους και τα συναισθήματά τους.
Αλλά εδώ είναι το θέμα.
Η ομορφιά είναι προνόμιο και το “pretty privilege” είναι απόλυτα υπαρκτό.
Ο όρος pretty privilege (προνόμιο ομορφιάς) χρησιμοποιείται για να περιγράψει τα οφέλη και τα πλεονεκτήματα που λαμβάνουν οι άνθρωποι που θεωρούνται ελκυστικοί σύμφωνα με τα πρότυπα ομορφιάς, όπως περισσότερη προσοχή, ευκαιρίες και ανταμοιβές. Το pretty privilege βασίζεται στην υπόθεση ότι η ομορφιά είναι ένα πολύτιμο χαρακτηριστικό και ότι οι άνθρωποι που είναι πιο όμορφοι είναι επίσης πιο άξιοι. Για παράδειγμα:
Τα άτομα που είναι πιο ελκυστικά είναι πιο πιθανό να προσληφθούν, να προαχθούν ή να παίρνουν υψηλότερο μισθό από τους λιγότερο ελκυστικούς ομολόγούς τους. Αυτό είναι γνωστό ως beauty premium ή halo effect (εφέ φωτοστέφανου). Σύμφωνα με μελέτη των Daniel Hamermesh και Jeff Biddle, οι ελκυστικοί εργαζόμενοι κερδίζουν περίπου 10% περισσότερα από τους εργαζόμενους με μέση εμφάνιση, και οι μη ελκυστικοί εργαζόμενοι κερδίζουν περίπου 9% λιγότερο από τους εργαζόμενους με μέση εμφάνιση.
Τα άτομα που είναι πιο ελκυστικά είναι πιο πιθανό να λάβουν καλύτερη μεταχείριση, εξυπηρέτηση ή βοήθεια από άλλους, όπως δωρεάν ποτά, εκπτώσεις ή χάρες. Ακόμη και οι όμορφοι εγκληματίες λαμβάνουν χαμηλότερες ποινές. Αυτό είναι γνωστό ως το στερεότυπο «ό,τι είναι όμορφο είναι καλό» ή η προκατάληψη της ελκυστικότητας. Σύμφωνα με μελέτη της Elaine Walster και των συνεργατών της, οι άνθρωποι που είναι πιο ελκυστικοί αξιολογούνται ως πιο φιλικοί, κοινωνικοί, ικανοί και έμπιστοι από τους λιγότερο ελκυστικούς συναδέλφους τους.
Τα άτομα που είναι πιο ελκυστικά είναι πιο πιθανό να έχουν περισσότερες ρομαντικές επιλογές και περισσότερους συντρόφους από τους λιγότερο ελκυστικούς ανθρώπους. Αυτό είναι γνωστό ως matching hypothesis (ότι κάνουμε σχέσεις με άτομα παρόμοιας ελκυστικότητας με εμάς) ή το στερεότυπο της ελκυστικότητας. Σύμφωνα με μελέτη του David Buss και συνεργατών, η σωματική ελκυστικότητα είναι ένα από τα πιο σημαντικά κριτήρια για την επιλογή συντρόφου σε κάθε κουλτούρα.
Fun fact: Αν είσαι όμορφος ή όμορφη, το βίντεό σου στο TikTok είναι πολύ πιο πιθανό να γίνει viral. Μπορείς να ευχαριστείς γι’ αυτό το beauty algorithm του TikTok, που βασίζεται σε λεπτομερή χαρτογράφηση προσώπου με τεχνητή νοημοσύνη (AI face mapping). Αυτός είναι ο λόγος που βλέπεις τόσα όμορφα πλάσματα στην εφαρμογή, και δεν μπορείς να αφήσεις κάτω το κινητό. Είναι επειδή τα βίντεο των ανθρώπων που ο αλγόριθμος θεωρεί άσχημους θάβονται, ενώ αυτά στα οποία εμφανίζονται νεαρά πανέμορφα άτομα εκτοξεύονται στη διασημότητα. Το όλο πείραμα διαστρεβλώνει την αντίληψή μας για την πραγματικότητα και μας κάνει να νιώθουμε όχι απλώς ανεπαρκείς αλλά και δυσαρεστημένοι με τις ρομαντικές μας επιλογές, γιατί μας δίνεται η ψευδής εντύπωση ότι έτσι είναι οι άνθρωποι εκεί έξω. Όμως ποτέ άλλοτε δεν υπήρχε η πιθανότητα να δούμε ή να συναντήσουμε τόσους πολλούς όμορφους ανθρώπους στην πραγματική ζωή.
(Είπα και ότι ο αλγόριθμος ευνοεί πλούσια σπίτια και πολυτελή περιβάλλοντα; Ω ναι).
Το pretty privilege δημιουργεί και ενισχύει ανισότητες και αδικίες μεταξύ των ανθρώπων με βάση την εμφάνισή τους. Τα άτομα που είναι λιγότερο ελκυστικά έχουν λιγότερες ευκαιρίες, λιγότερους πόρους και λιγότερο σεβασμό από τους άλλους, ενώ αντιμετωπίζουν περισσότερες διακρίσεις, προκαταλήψεις ή μίσος για τον εαυτό τους. Μπορεί να τους αγνοούν, να τους αποκλείουν ή ακόμα και να τους γελοιοποιούν εξαιτίας της εμφάνισής τους.
Με άλλα λόγια, παρόλο που ξέρουμε πολύ καλά πόσο καταπιεστικά είναι τα πρότυπα ομορφιάς, εξακολουθεί να μας συμφέρει να τα τηρούμε, προκειμένου να πάρουμε πίσω κάποια δύναμη. Το να είσαι όμορφη ανοίγει τον δρόμο προς την εξουσία, και χρειάζεται πολύ προνόμιο για να μπορέσεις να το αγνοήσεις και να αντισταθείς στην παρόρμηση να προσπαθήσεις.
Οπότε, ξεριζώνουμε, ξυρίζουμε και πυρπολούμε τις τρίχες στο σώμα μας με λέιζερ, ισιώνουμε, τυλίγουμε και σιδερώνουμε τα επιτρεπόμενα μαλλιά μας μέχρι να καούν, πασαλειβόμαστε με ορούς, κρέμες, λάδια και μάσκες σε «τελετουργίες περιποίησης» πριν πέσουμε για ύπνο σε μεταξωτές μαξιλαροθήκες που εμποδίζουν την εμφάνιση ρυτίδων. Οξέα που μας γδέρνουν, στοχευμένες ηλεκτροπληξίες, αποξέσεις, βελόνες, ενέσεις. Τρίβουμε, απολεπίζουμε, ζουλάμε και σφίγγουμε το σώμα μας για να μικρύνει, κάνουμε δίαιτες μέχρι κατάθλιψης ή θανάτου, κλαίμε μπροστά στον καθρέφτη, μας τιμωρούμε, παίρνουμε συμπληρώματα, αφαιρούμε τροφές, ξοδεύουμε χρόνια, τόσα χρόνια και χρήματα, τόσα πολλά χρήματα, από τα λιγότερα που κερδίζουμε σε σύγκριση με τους άντρες, γιατί η ομορφιά είναι το μόνο που έχουμε που μπορεί να μας εξαγοράσει αυτό που η κοινωνία μάς έχει αρνηθεί, τη δύναμη να μας βλέπουν ως αυτό που πραγματικά είμαστε.
Και τώρα, τι;
Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε, είναι να έχουμε επίγνωση. Να αναγνωρίζουμε τα πρότυπα ομορφιάς και τον αντίκτυπό τους στον εαυτό μας και στους άλλους. Να αμφισβητούμε τις πηγές τους και τα κίνητρα πίσω απ’ αυτά, να αντιστεκόμαστε και να απορρίπτουμε τα μηνύματα και τα προϊόντα που προωθούν βλαπτικές συνήθειες και συμπεριφορές και ακόμα περισσότερο, σκέψεις που μας κάνουν κακό. Μπορούμε να αγκαλιάσουμε τη μοναδικότητά μας και να γιορτάσουμε το σώμα μας, ακόμα κι αν δεν το θεωρούμε όμορφο, ακόμα κι αν δεν έχουμε καταφέρει να το αγαπάμε. Μπορούμε να δημιουργήσουμε νέα αφηγήματα, νέες πρακτικές περιποίησης και αυτοφροντίδας που είναι πιο ολιστικές και ενδυναμωτικές. Βέβαια, η βιομηχανία ομορφιάς έχει προλάβει να τα καπηλευτεί και να τα καπελώσει κι αυτά.
Οπότε; Ξέρω ‘γω; Δεν ισχυρίστηκα ποτέ ότι έχω τις απαντήσεις. Θα μπορούσαμε να προσπαθήσουμε να κρίνουμε τους ανθρώπους από τον χαρακτήρα, την προσωπικότητα και τη συμπεριφορά τους. Οκέι, το λέω και γελάω. Ξέρω, δεν δουλεύει. Αλλά δεν έχω κάτι άλλο.
