Με αφορμή ένα χιουμοριστικό βίντεο για μια γυναικοκτονία, βρέθηκα να λέω τα ίδια πράγματα σε κόσμο που έλεγε ότι το συγκεκριμένο «δεν είναι για καλαμπούρι». Δεν περίμενες να το πω αυτό. Νόμιζες ότι συμφωνώ.
Πολύς κόσμος θεωρεί ότι δεν πρέπει να κάνουμε αστεία με τόσο τραγικά γεγονότα. Αυτό δεν ισχύει, και δεν είναι ότι δεν ισχύει επειδή το λέω εγώ. Δεν ισχύει γιατί η κωμωδία δεν είναι αυτό που νομίζεις ότι είναι.
Η κωμωδία είναι όπλο του καταπιεσμένου ενάντια στον καταπιεστή. Είναι όπλο σε περιόδους πολέμου. Κάνει τον παντοδύναμο εχθρό να φαντάζει γελοίος και τρωτός, δίνει δύναμη στον τρομαγμένο και λαβωμένο, ακόμα κι όταν είναι καταδικασμένος. Το γέλιο ήταν πάντα αντίσταση του αδύναμου στον δυνατό.
Σε ειρηνικές εποχές, η κωμωδία είναι εργαλείο που βοηθάει να λειτουργήσει η δημοκρατία. Κάνει την απαραίτητη (και μερικές φορές βρώμικη) δουλειά του να κρατάει τον καθρέφτη απέναντι στην κοινωνία και να αποκαλύπτει τη σαπίλα κάτω από την επιφάνεια, τη γελοιότητα στα θεσμικά πλαίσια, τον παραλογισμό στην «κανονικότητα», και την αδικία συνυφασμένη με το προνόμιο και την αριστεία.
Αυτό οφείλει να κάνει η κωμωδία. Δεν είναι καλαμπούρι όταν δείχνεις έναν-έναν τους παραλογισμούς σε μια υπόθεση που πάνε να περάσουν ό,τι έγινε ως θεμιτό, γιατί ακολουθήθηκαν “τα πρωτόκολλα” (ειδικά όταν δεν ακολουθήθηκαν). Δεν είναι καλαμπούρι όταν ξεσκεπάζεις την ανικανότητα, την απανθρωπιά, την τραγική ειρωνεία.
Μπορεί να γίνει κωμωδία για τα πάντα, αρκεί να είναι στη σωστή πλευρά.
-Και ποιος καθορίζει ποια είναι η σωστή πλευρά; Ο από κάτω. Η σωστή πλευρά είναι με το μέρος του αδύναμου, του καταπιεσμένου, του αδικημένου, του αδικοχαμένου.
Και τι κάνει ένα αστείο, αστείο;
Το αστείο έχει να κάνει με το αναπάντεχο στο συνηθισμένο, με την ανατροπή, με το στερεότυπο, με τον ρυθμό και τη σωστή στιγμή, με την επανάληψη, με χίλια δυο πράγματα που θα αγγίξουν το εκάστοτε κοινό και θα του χαρίσουν τον πολυπόθητο μικρό νοητικό οργασμό. Αλλά δεν μας νοιάζουν αυτά εδώ.
Ναι, ένα αστείο μπορεί να είναι σε βάρος κάποιου. Μπορεί να κοροϊδέψει ατυχίες, πόνο, αδυναμίες που δεν είναι επιλογές, όπως εμφάνιση, νοημοσύνη, διαφορετικότητα, οτιδήποτε ξεφεύγει από το συνηθισμένο. Από το «κανονικό». Αλλά μπορεί να είναι κι άλλα. Για παράδειγμα, μπορεί και να δαμάσει ή να εξαλείψει το φόβο. Σε περιόδους πολέμων, οι γελοιογραφίες και τα σκετσάκια που γελοιοποιούν τον εχθρό ήταν ανεκτίμητα για να κρατούν ψηλά το ηθικό.
Πέρα από πόλεμο και φαντασία, στην κωμωδία, τίποτα δεν κάνει resonate (σημαίνει να βγάζει τόσο νόημα που σε κάνει να το «νιώσεις»), όσο μια αληθινή ανθρώπινη εμπειρία. Όσο μια ανθρώπινη ιστορία. Σε ένα επίπεδο, ακόμα καθόμαστε μαζεμένοι γύρω από μια φωτιά και λέμε ιστορίες. Η πιο σημαντική πρώτη ύλη για αστεία είναι τα προσωπικά βιώματα. Η βαθιά κωμική και μάταιη φύση της ανθρώπινης κατάστασης.
Κι αυτό είναι ένα πιο σημαντικό μήνυμα από το «χαχα, έπεσε και χτύπησε». Ότι παρά τις διαφορές μας, μοιάζουμε περισσότερο από όσο νομίζουμε.
Στο σταντ απ, ο κωμικός βγάζει τον εαυτό του μπροστά, εκτίθεται, ανοίγεται, αυτοσαρκάζεται, το αστείο γίνεται εις βάρος του, και βλέπεις την πραγματικότητα από τη δική του σκοπιά, από τη δική του κλειδαρότρυπα στην οποία δεν θα είχες πρόσβαση ποτέ κανονικά. Σε κάνει να γελάς με την ατυχία του, με τις αδυναμίες του, τους φόβους ή την αποτυχία του, και να μπαίνεις στη θέση του. Να συνειδητοποιείς ότι όσο διαφορετικός κι αν είναι, κι εσύ έχεις νιώσει έτσι. Να ταυτίζεσαι. Να κουνάς το κεφάλι ξεκαρδισμένος και να φωνάζεις «ναι ρε φίλε!»
Και τότε δεν χρειάζεται πια να υποκρίνεσαι ότι εσύ είσαι τέλειος ή ότι τέλεια είναι η ζωή σου. Μπορείς να παραδεχτείς ότι έχεις κι εσύ αδυναμίες, κουσούρια, ελαττώματα, μικρές αηδιαστικές σκέψεις και συνήθειες για τις οποίες φοβάσαι ότι κανείς δεν θα μπορέσει ποτέ να σ’ αγαπήσει. Όλοι έτσι είμαστε. Και παρόλο που προσπαθούμε, όλοι κάποιες φορές αποτυγχάνουμε. Μερικές φορές εντυπωσιακά. Δεν πειράζει. Στο τέλος, επιβιώνουμε. Αν καταφέρεις να γελάσεις μ’ αυτό που είσαι ή μ’ αυτό που σου συνέβη, σημαίνει ότι όλα θα πάνε καλά. Αυτό είναι μεγάλη παρηγοριά και κάνει τον Άλλον, όποιος κι αν είναι, να έρχεται πιο κοντά. Γιατί «είναι σαν εμένα, είμαι σαν αυτόν».
Χρωστάμε ευγνωμοσύνη στους κωμικούς που έχουν αποκωδικοποιήσει την πραγματικότητα, απενοχοποιώντας τις αδυναμίες μας και κάνοντας πιο εύπεπτα τα ζητήματα που μας καίνε, αλλά που κανείς δεν θέλει να κάτσει να συζητήσει σοβαρά.
Ο κωμικός δημιουργός μπορεί να ρίξει φως σε πτυχές της πραγματικότητας που παίρνουμε σαν δεδομένες και που περνάνε απαρατήρητες. Μέσα από ένα καλά δομημένο αστείο, μπορεί να σου μιλήσει για ένα «δύσκολο» και ταμπού θέμα, χωρίς να ξενίσει. Να δημιουργήσει μια νέα οπτική, έναν καινούριο τρόπο να δεις κάτι, να ανοίξει ένα νέο παραθυράκι.
Ο κωμικός δημιουργός μπορεί να σου δείξει ότι τα πράγματα δεν είναι όπως θα έπρεπε να ήταν, ούτε όπως είναι λογικό να είναι. Ότι αν τα δεις λίγο αλλιώς ή στην υπερβολή τους, πολλά από αυτά που δεχόμαστε χωρίς αμφισβήτηση, είναι σουρεάλ και παράλογα. Και ίσως, λέμε, ίσως, δεν θα έπρεπε να είναι έτσι.
Η κωμωδία μπορεί να σηκώσει έναν καθρέφτη στην κοινωνία, και να της δείξει την αντανάκλασή της, τους αυθαίρετους κανόνες της, τις κομπλεξικές εμμονές της, τα ελαττώματα και τις ακατανόητες επιλογές της. Με την ευχή ότι αν τα δούμε, θα θελήσουμε να τα διορθώσουμε. Μοιάζει με προπαγάνδα; Μπορεί και να είναι.
Η καλή κωμωδία μπορεί να είναι μέσον κοινωνικής συνειδητοποίησης και αλλαγής.
Τα αστεία γίνονται το μαχαίρι που ξεφλουδίζει το κρεμμύδι της πραγματικότητας, το καλέμι που σφυροκοπά και σπάει στρώση-στρώση τις παγιωμένες αντιλήψεις που διαιωνίζουν τις ανισότητες. Το χιούμορ είναι ανεκτίμητο στην αντίσταση ενάντια στην αδικία, γιατί επαναπροσδιορίζει την πραγματικότητα. Ειδικά στα ζητήματα διαφορετικότητας, σεξισμού και ρατσισμού, είναι το τέλειο όχημα.
Απ’ την άλλη, τα στερεότυπα είναι απαραίτητα στην κωμωδία. Δεν μπορείς να χτίσεις ένα αστείο αν δεν μιλήσεις για πράγματα που είναι γύρω μας, για γνωστές ιδέες, αναγνωρίσιμους χαρακτήρες, για οικείες καταστάσεις. Αλλιώς, κανείς δεν θα μπορεί να πιάσει το αστείο. Μόνο που ό κωμικός μπορεί να πάρει αυτά τα τόσο οικεία και γνωστά, να τα φωτίσει, να τα διογκώσει, να τα αντιστρέψει, και να αποδείξει ότι κατά βάθος είναι σαθρά, μιλώντας γι’ αυτά με τρόπο που δεν έχει μιλήσει κανείς ξανά.
Ο κωμικός δημιουργός μπορεί να χρησιμοποιήσει τα στερεότυπα για να τα γκρεμίσει.
Ο Mark Twain είχε πει ότι η φυλή των ανθρώπων έχει μόνο ένα αποτελεσματικό όπλο, κι αυτό είναι το γέλιο. Το γέλιο μπορεί να πολεμήσει το Κακό με ειρηνικό τρόπο, αόρατα αλλά ουσιαστικά.
Η φαντασία και η επιστημονική φαντασία, όπως έχει πει η Ούρσουλα Λε Γκεν, προσφέρουν εναλλακτικές στον παρόντα, υπαρκτό κόσμο. Το πιο σημαντικό, έλεγε, είναι να προσφέρεις μία φανταστική αλλά πειστική εναλλακτική πραγματικότητα, να ταρακουνήσει το μυαλό από την τεμπέλικη και άτολμη συνήθεια να σκέφτεται ότι ο τρόπος που ζούμε τώρα είναι ο μόνος τρόπος που μπορούν να ζήσουν οι άνθρωποι.
Και συνέχιζε: Αυτή η αδράνεια επιτρέπει στους θεσμούς της αδικίας να συνεχίζουν να υπάρχουν. Η ικανότητα και η διάθεση να φανταστείς εναλλακτικές στην πραγματικότητα όπως την ξέρουμε, είναι πάντα το πρώτο βήμα προς το να καταστήσεις εφικτές, διαφορετικές και καλύτερες πραγματικότητες.
Η φαντασία δίνει τη δυνατότητα να οραματιστούμε έναν καλύτερο κόσμο και μια άλλη πραγματικότητα, αλλά η κωμωδία ρίχνει φως και ξεγυμνώνει τη δική μας, και μας δείχνει πώς να την αμφισβητήσουμε. Γιατί αν δεν αμφισβητήσεις, δεν έχεις κανένα λόγο να οραματιστείς.
Μέχρι πριν λίγα μόνο χρόνια, γελούσαμε με χιουμοριστικές προσεγγίσεις στις διαφορές αντρών και γυναικών. Γενιές και γενιές έχουν γελάσει με τα στερεότυπα για τα δύο φύλα, και πολλοί ακόμα γελάνε μ’ αυτά. Αλλά έχει έρθει η εποχή που γελάνε όλο και λιγότεροι. Το θέμα έχει παλιώσει. Όλο και περισσότεροι έχουν κάνει συνείδηση τον σεξισμό, ξέρουν ότι η πατριαρχία ευθύνεται για το ότι άντρες και γυναίκες είναι παγιδευμένοι σε ρόλους που δεν διάλεξαν, και ξέρουν πόσο κακό μας κάνει αυτό.
Έχει αρχίσει η εποχή που είναι πιο ενδιαφέρον να δεις κωμωδία που ασχολείται όχι με τις διαφορές αλλά με τις ομοιότητες ανάμεσα στα δύο φύλα, και με το πόσο υποφέρουμε όλοι στην πατριαρχία.
Το με τι γελάμε, είναι βαρόμετρο πολιτισμού.
Αν δεν σε ενδιαφέρει το σταντ απ, σκέψου το «εγώ δεν έχω πρόβλημα με τους γκέι, έχω και φίλους γκέι». Το ότι αυτό έχει γίνει meme, και μάλιστα στην Ελλάδα, και το επαναλαμβάνουμε σαν αστείο, είναι κατάκτηση.
Είμαστε στον δρόμο για την αλλαγή, όταν η πραγματικότητα φαίνεται κωμική.
Η κωμωδία είναι ένας τρόπος αφύπνισης, ένας τρόπος να είσαι παρών στον κόσμο που ζεις. Να λες τα πράγματα με το όνομά τους. Όπως πραγματικά είναι. Αλλά όπα, όπα. Αυτός είναι ο λόγος που πολλοί παλιοί κωμικοί καταδικάζουν την πολιτική ορθότητα. Γιατί «δεν τους αφήνει να εκφραστούν».
Μόνο που η πολιτική ορθότητα και η woke κουλτούρα είναι δώρο για την κωμωδία. Γιατί δεν αφήνει το χιούμορ να αναλώνεται στην επιφάνεια, αλλά το πιέζει να πάει πιο βαθιά και να ψάξει την ουσία.
Γενικά στην κωμωδία, αλλά ειδικά στο σταντ απ, όσο ανατρέχεις πιο παλιά, τόσο πιο δύσκολο είναι να δεις το αστείο, ακόμα και σε πετυχημένους κωμικούς. Είναι δύσκολο να δεις τι τους έκανε τότε τόσο ξεχωριστούς. Η νέα οπτική στην πραγματικότητα, δεν παραμένει «νέα» για πολύ. Αν είναι πετυχημένη, επαναλαμβάνεται, κοπιάρεται, γίνεται έμπνευση για άλλους και σιγά-σιγά παλιώνει. Γίνεται απλώς η πραγματικότητα ή και ξεπερνιέται. Οι νεότεροι πατάνε πάνω στις αναλαμπές των παλιών, παίρνοντάς τις σαν δεδομένες, και ανεβαίνουν πιο ψηλά. Όλο και πιο ψηλά. Αυτό είναι εξέλιξη.
Ο πραγματικά καλός κωμικός δημιουργός, το ξέρει αυτό. Αν θέλει να είναι διαχρονικός, εκμεταλλεύεται το momentum. Γίνεται ένα με το παρόν, καθρεφτίζει τον παλμό του «τώρα».
Η καλή κωμωδία δεν προσβάλλει κανέναν μη-προνομιούχο. Το αντίθετο. Η έκφραση στα αγγλικά είναι «ρίχνεις γροθιά προς τα πάνω, όχι προς τα κάτω».
Αν μιλά για γυναίκες, για LGBTQ, καταπιεσμένες ομάδες, μειονότητες και οποιουδήποτε τύπου διαφορετικότητα, βγάζει χιούμορ μέσα από τις αλήθειες τους. Και αφυπνίζει το κοινό στον σάπιο τρόπο με τον οποίο τους αντιμετωπίζει η κοινωνία.
Ένα αστείο που σερβίρει ξαναζεσταμένες φόρμες τύπου «εσείς οι γυναίκες», βγάζει ολοένα και λιγότερο γέλιο. Τα παλιά στερεότυπα της κωμωδίας απλά δεν είναι πλέον αστεία. Τα αστεία που ταρακουνούν το οικοδόμημα του κατεστημένου, που απειλούν τις συμβάσεις και όσα θεωρούνται δεδομένα, είναι αυτά που μένουν στο μυαλό εντυπωμένα.
Αυτή τη στιγμή, η καλή κωμωδία κάνει ακτιβισμό.
Φυσικά, ένα αστείο είναι ένα αστείο. Το αν είναι καλό για το κοινό του και για την εποχή του, είναι σχεδόν αυταπόδεικτο, αποδεικνύεται κλάσματα δευτερολέπτου μετά. Αν βγάλει γέλιο, είναι καλό. Δεν είναι υποχρεωμένοι όλοι όσοι κάνουν κωμωδία να προσπαθούν να αλλάξουν τον κόσμο και να θεραπεύσουν την κοινωνία. Αν όμως θέλουν, μπορούν.
Υπάρχει ένα επεισόδιο του πόντκαστ της Esther Perel, με καλεσμένο τον Trevor Noah, το οποίο έγινε και λάιβ. Και μιλάνε για τον ρόλο της κωμωδίας σε σκοτεινές εποχές και σε τραγικές καταστάσεις.
Αναφέρει ο Trevor ότι το γέλιο ως συναίσθημα είναι από τα λίγα πράγματα που μπορούν να κλέψουν δύναμη από τον πόνο.
Αλλά το πιο ωραίο είναι όταν λέει η Esther μια ιστορία, ότι πριν χρόνια εργαζόταν σε ένα θεατρικό πρότζεκτ το οποίο βασιζόταν σε μαρτυρίες, ήταν θεατρική τέχνη ενάντια στην πολιτική βία. Συνεργαζόταν με μια ομάδα Χιλιανών που ανήκαν στην αντίσταση του καθεστώτος Πινοσέτ, και τους είχαν φυλακίσει και τους βασάνιζαν στην απομόνωση.
Και η ομάδα της Esther το είχαν πάρει πάρα πολύ σοβαρά και ταπεινά, και προσπαθούσαν να αποτυπώσουν ακριβώς τη φρίκη της κατάστασης με ηθικοπλαστικά μηνύματα.
Και ήρθαν οι Χιλιανοί μετά να δουν την παράσταση, και τους είπαν ωραία όλα αυτά, αλλά σας ξέφυγε το πιο σημαντικό απ’ όλα.
Και πανικοβλήθηκαν βέβαια στην ομάδα και είπαν ω θεέ μου, τι κάναμε, τι παραλείψαμε;
-Το χιούμορ. Νομίζεις ότι επιζήσαμε όσο ήμασταν φυλακισμένοι σε απομόνωση, όντας σοβαροί;
